GDJE JE ZRNO KLICU ZAMETNULO

IZVOD IZ KNJIGE

GDJE JE ZRNO KLICU ZAMETNULO

PISAC  

SEJH  AZMIR  MUFTIĆ 

...............................................................................

BOBOVAC

OD KULINA BANA I DOBRIJEH DANA

(narodna izreka)

NAŠA DOMOVINA JE BOSNA

Ime «BOSNA» u pisanim tragovima spominje se još u 10. vijeku. Najstariji pisani dokument (rodni list) o državi Bosni je povelja bana Kulina Dubrovčanima, sastavljena 29.08.1189. Ban Kulin ovom poveljom garantuje slobodu trgovine u zemlji Bosni kojom vlada.

Stanovništvo srednjovjekovne Bosne različito se nazivalo, a najčešće «Dobri bošnjani». U vrijeme osmanske Turske nazivani su Bošnjacima. Austro-ugarska vlast nazivala ih je i «Muhamedanci». U doba sve tri Jugoslavije nazivani su po svojoj vjeri Muslimani. Na 2. bošnjačkom saboru 28. 09. 1993. godine u Sarajevu prihvaćen je i ponovo vraćen u upotrebu naziv «Bošnjak».

Bošnjaci govore bosanskim jezikom. Prvi spomen bosanskog jezika je u spisu grada Kotora od 03. 07. 1436. g. Ime “bosanski jezik” ostaće u upotrebi među Bošnjacima sve vrijeme Turske i Austro-ugarske uprave do 1918. kada je u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca tj. Jugoslaviji stavljen van upotrebe i bio preimenovan u srpsko-hrvatski jezik. Takvo stanje je ostalo i nakon 1945. sve do 1991. kada je naziv «bosanski jezik» ponovo vraćen u upotrebu.

U srednjovjekovnoj Bosni Bošnjaci su pripadali različitim vjeroispovijestima. Najviše ih je slijedilo Crkvu bosansku, čije se učenje bitno razlikovalo od učenja katoličke i pravoslavne crkve; u stvari, bila je to sinteza ranog kršćanstva, perzijskog dualizma i slavensko-ilirskih predanja i običaja. Pripadnici Crkve bosanske nazivali su se «bogumili», a nekad i patareni ili babuni.

Po uspostavi turske vlasti, a neki tvrde još i ranije, najveći dio Bošnjaka prihvata novu vjeru «islam». Pored bogumila, islam prihvata i znatan broj pravoslavnih i katolika. Sa islamom, stanovništvo Bosne prihvata i naziv Musliman u značenju sljedbenika islama. U nauci i praksi termini Musliman, bosanski musliman ili Bošnjak-musliman, mada različiti, uvijek će označavati jedno: autohtonog stanovnika zemlje Bosne, sljedbenika islama.

Neki tragovi ranijih kultova, vjerovanja i religija među Bošnjacima-muslimanima, još uvijek se mogu prepoznati u svakodnevnom životu, narodnim običajima, pjesmama i slično. Apsolutno je nemoguće u tako dugom vremenskom periodu isključiti miješanje naroda i vjerovanja. Isto kao što su mnogi Bošnjaci živjeli izvan Bosne, tako su i mnogi drugi narodi živjeli kraće ili duže vrijeme u Bosni.

Ipak, još je istoričar Ć. Truhelka pisao «da su Bošnjaci najstariji i najčišći Slaveni u Bosni...», što su kasnije u svojim djelima potvrdili M. Filipović, Š. Kulišić i M. Hadžijahić.

Samostalnom srednjovjekovnom bosanskom državom upravljala je bosanska vlastela – rusaga bosanskog, na čijem je čelu bio prvo «ban», a kasnije «bosanski kralj».

Nakon propasti bosanskog kraljevstva, Bosnom u sastavu Turskog carstva upravljaju «bosanski namjesnici», valije i veziri. Sličan status Bosna će zadržati i nakon Austro-ugarske aneksije, do uspostave Kraljevine SHS, a zatim Jugoslavije, a što je manje-više poznato.

Kao glavni domaći bosanski elementi u srednjovjekovnoj zajednici jesu: u politici – samostalna bosanska država; u administraciji – samostalna bosanska vlastela; u religiji – samostalna bosanska crkva; u pismenosti – pismo bosanska ćirilica; u umjetnosti – nadgrobni spomenik bosanski stećak; u načinu odijevanja – bosanska nošnja itd.

MI SMO BOŠNJACI

Ukoliko Bošnjaci-muslimani žele bolje da upoznaju svoju prošlost i upotpune vlastitu sliku svoje istorije i da je onda pokažu i drugima, treba da znaju da je to apsolutno nemoguće bez poznavanja islama, objektivnog sagledavanja procesa prihvatanja islama na Balkanu uopšte, a napose Slavena koji su se u šestom vijeku tu doselili. To je iz razloga što je proces prihvatanja islama bio temeljni i odlučujući faktor u formiranju Bošnjačke nacije i poput onog što se desilo kod Srba i Hrvata i procesa prihvatanja pravoslavlja i katoličanstva.

Danas je u praksi uobičajen stav da su svi Bošnjaci muslimani, da su svi Srbi pravoslavci, te da su svi Hrvati katolici, po vjeroispovijesti; međutim, proces izrastanja ove tri nacije bio je dug, težak i na momente vrlo tragičan.

Vrlo je bitno da se zna da su slavenska plemena, koja su skupa sa plemenima Avara i još nekim naselila ova područja, a koja su u to doba bila naseljena plemenima Ilira, slijedila paganska učenja i kultove i da nisu pripadali ni jednoj od tri velike svjetske religije, kako oni, tako ni Avari, ni Iliri. Da li je, ili nije, i koliko bilo kontakata sa islamom, hrišćanstvom i kršćanstvom, prije i u toku naseljavanja Balkana, su pitanja oko kojih stručnjaci vode polemiku.

Dakle, u trenutku kad su naselili Balkan, Slaveni su se našli u poziciji da prihvate neko od ova tri učenja, koja su u to vrijeme već dominirala najvećim dijelom poznatog svijeta. U sva tri slučaja donosioci tih religija bili su uvjetno rečeno stranci. Slaveni su hrišćanstvo primali od Vizantijaca, kršćanstvo od Rimljana, a islam od Turaka.

Iz svih ovih razmatranja ne treba eliminisati stara ilirska, slavenska, perzijska i druga učenja i kultove, koja su imala znatan uticaj na sve tri nove religije, a posebno su kulminirala formiranjem samostalne i u svijetu jedinstvene Bosanske crkve.

Nakon turskog osvajanja Bosne najveći dio domaćeg stanovništva prihvata islam, a među njima sljedbenici Bosanske crkve – bogumili. Islam su primali svi slojevi društva: članovi kraljevske porodice, vlastela, prvaci crkve, običan svijet. Proces prihvatanja islama pored Bošnjaka obuhvatio je i najveći broj Albanaca, Roma, Pomaka u Bugarskoj, Torbeša u Makedoniji i Goranaca na Kosovu.

Sve do iza drugog svjetskog rata populacione prilike Bošnjaka – muslimana bile su nestabilne.

Osim što su bili vojno obavezni kao podanici Turskog i Austro-ugarskog carstva, i u Kraljevini Jugoslaviji, gdje su često i mnogo ginuli, njih su satirale i druge pošasti: glad i neimaština, epidemije kuge, vremenske i druge nepogode.

Posebno je broj Bošnjaka-muslimana opao nakon ulaska Austro-ugarske vojske, kada se računa da ih je iz Bosne u muhadžerluk u Tursku i druge muslimanske zemlje iselilo više od 160.000.

Nakon genocida u toku I i II svjetskog rata, neki dijelovi Sandžaka i istočne Bosne potpuno su ostali bez Bošnjaka-muslimana.

Skrivena asimilacija nastavljena je i nakon 1945. i uspostave socijalističke Jugoslavije, nepriznavanjem bošnjačke nacije sve do 1971. godine, iako su po popisu iz aprila 1991. u tadašnjoj Jugoslaviji bili treći narod po brojnosti (2.376.000). Preko 80% od ove brojke živjelo je u Bosni i Hercegovini (1.905.000) ili 43,7% ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine.

BOSANSKI VLADARI

- banovi i kraljevi srednjovjekovne Bosne –

Bosanski vladari u srednjem vijeku su u većini slučajeva vladali samostalno, ali je bilo i prilika kad su bili prisiljeni da traže zaštitu ili patronat susjednih država; a nisu bili rijetki ni ratovi između njih samih za prijestolje i povlastice.

Mjesto stolovanja bosanskih vladara bilo je tokom istorije različito, zavisno od prilika, to su većinom utvrđeni gradovi Bobovac, Jajce, Ključ i drugi. Po nekim podacima u Bobovcu, pored Vareša, čuvana je jedno vrijeme i kruna bosanskog kraljevstva.

Pad Bobovca 19.05.1463. g. općenito se uzima kao dan propasti samostalnog srednjovjekovnog bosanskog kraljevstva.

Ovdje donosimo imena poznatih bosanskih vladara, ne računajući manje prekide zbog borbi oko prijestolja i vlasti:

-      ban Borić (1154-1163)

-      ban Kulin (1180-1204)

-      ban Stjepan (1204-1232)

-      ban Matej Ninoslav (1232-1250)

-      ban Prijezda Kotromanić ((1250-1287)

-      ban Stjepan I Kotromanić (1287-1322)

-      ban Stjepan II Kotromanić (1322-1353)

-      ban (kralj) Stjepan Tvrtko I Kotromanić (1353-1391)

-      kralj Stjepan Dabiša (1391-1395)

-      kraljica Jelena Gruba (1395-1398)

-      kralj Stjepan Ostoja, prvi puta (1398-1404)

-      kralj Stjepan Tvrtko II Tvrtković, prvi puta (1404-1408)

-      kralj Stjepan Ostoja, drugi puta (1408-1418)

-      kralj Stjepan Ostojić, otac Tomaša Ostojića (1418-1421)

-      kralj Stjepan Tvrtko II Tvrtković, drugi puta (1421-1443)

-      kralj Stjepan Tomaš Ostojić (1444-1461)

-      kralj Stjepan Tomašević (1461-1463)

Bosanski vladari, banovi i kraljevi, u najvećem broju su slijedili učenje i vjerovanje Bosanske crkve. Zna se pouzdano da su se posljednja dva bosanska kralja Tomaš Ostojić i Stjepan Tomašević odrekli bogumilstva i prihvatili katoličanstvo.

Pored kraljevske porodice u Bosni je bio i znatan broj vlastelinskih, plemićkih porodica sa istaknutim stepenom autonomnosti i samostalnosti u odnosu na kraljevsku vlast. Ta autonomnost često je bila izvor za svađe i međusobne sukobe.

Najpoznatije vlastelinske porodice – Rusaga bosanskog su: Kotromanići, Kovačevići, Pavlovići, Kosače, Radinovići, Vojsalići, Hrvatinići i druge. Srednjovjekovna bosanska država u svemu je ličila na druge susjedne feudalne države u Evropi.

BOSANSKA PRIJESTONICA – BOBOVAC

- stolni grad bosanskih kraljeva –

U historiji srednjovjekovne Bosne, mjesto glavnog grada mijenjalo se nekoliko puta. Prvobitni stolni grad bosanskih vladara bio je oko današnjeg naselja Moštre kod Visokog. Usložnjavanjem vojne i političke situacije, čestim upadima neprijatelja, državne institucije su premještene u Bobovac. Formiranje prijestonice u Bobovcu nije bilo slučajno: konfiguracija terena, planinski lanci, izuzetno nepristupačni prilazi bili su osnovni razlozi za to. Bobovac i sva okolna područja u dolini rijeke Bosne pripadali su dinastiji Kotromanića i nazivani su kratko «Kraljeva zemlja».

Srednjovjekovno zdanje Bobovca izgrađeno je na ostacima antičkog i ilirskog naselja. Bobovac je izgledao faktički neosvojiv grad. Po prelasku kralja Stjepana II Kotromanića u njega, Bobovac će u narednom periodu dijeliti sudbinu cijele Bosne.

U vremenu od 1404-1410. za vrijeme građanskog rata između Tvrtka II i Stjepana Ostoje, Bobovac je više puta mijenjao vladara. 

U ljeto 1416. ugarska vojska u savezništvu sa kraljem Ostojom ulazi u Bobovac, ali ga brzo napušta.

Bobovac je pokušao osvojiti i srpski car Dušan, ali ga je kralj Tvrtko II u tome spriječio i potukao do koljena.

Progoni bogumila od strane katoličke crkve i inkvizicije bili su naročito surovi i imali su za posljedicu nekoliko ratova i opsada Bobovca.

Istorija bilježi i građanski rat između kralja Stjepana Tomaša i vladara Hercegovine Hercega Stjepana Kosače koji se stavio u službu zaštite bogumila. U dva navrata 1449. i 1459. ogroman broj bosanskog naroda pobjegao je sa svojim vjerskim vođama starcima, djedovima i gostima u Hum (Hercegovina) i na tursku teritoriju tražeći zaštitu ispred katoličke inkvizicije.

Ovakvi progoni doveli su do totalne destabilizacije i ubrzali nestanak bosanske države.

Ulazak turske vojske bio je samo završni događaj ovih nesretnih dešavanja. Po opkoljenju i nakon samo tri dana opsade, vojvoda Radak, zapovjednik vojne posade Bobovca, predao je grad. Kralj Stjepan Tomašević i njegov stric Radivoj izbjegao je u utvrđeni grad Jajce, koji je proglasio novom prijestonicom. Osvajanje grada od strane Turaka bilo je šokantno, jer je grad praktično izgledao neosvojiv

..........................................................................................................................................

Na uspomenu mome bratu Avdiji Muftiću,
diplomiranom profesoru pedagogije i psihologije
(1952-1992)

UVOD

Prvi neposredni povod za pisanje i izdavanje ove knjige jeste izjava direktora Turističke zajednice u Varešu, po nacionalnosti Hrvata, a po vjeroispovijesti katolika, na jednoj od sjednica Općinskog vijeća u Varešu. Naime, kada smo razmatrali izvještaj o njegovom radu rekao sam da ni kao Bošnjak-musliman, ni kao vjernik, ne mogu prihvatiti i podržati taj izvještaj, jer je vidljivo da promoviše samo hrvatsku naciju i katoličku vjeru, ne uvažavajući činjenicu da je Vareš multietničan i multikonfesionalan grad. Navedeni gospodin ironično je replicirao riječima:

“Ja bih rado promovisao i bošnjačku tradiciju i kulturu, ali šta ja mogu kad se u Varešu nema šta pokazati!”

Ja sam ovu izjavu i kao Bošnjak-musliman i kao Varešanin shvatio vrlo ozbiljno i razumio da ovo nije nikakav pojedinačan istup, već parola jedne politike, koja sistematski u zadnjih 125 godina zatire u Bosni sve što je bošnjačko i muslimansko. Shvatio sam da je iza ove izjave planirani sistem koji je nama Bošnjacima 125 godina uskraćivao pravo na naciju, ime, jezik, tradiciju i kulturu. Sredstva za ostvarenje takve politike su se mijenjala, od oružja do laži, a cilj je ostajao uvijek isti: uništiti i obezvrijediti.

Drugi povod jesu trenutni radovi na obnovi i restauraciji kraljevskog grada Bobovca, bez znanja i saglasnosti općinske vlasti u Varešu. Ako je cilj da se Bobovac zaštiti i sanira, kako se govori, to bi bio hvale vrijedan čin, ali je, prema mojim saznanjima, zaobiđena zakonom propisana procedura i stručne institucije u zemlji koje se, inače, time bave. Međutim, ako je cilj da se pod plaštom obnove Bobovca na njemu istaknu katolički križevi i hrvatska šahovnica, bez ljiljana, onda je to gore nego da se Bobovac nikad ne obnovi. Na taj način ne da bi se samo falsifikovala istorija, nego bi se na još jedan perfidan način minimizirao udio Bošnjaka u zajedničkoj baštini Bosne. Postavljam pitanje: zar na Bobovcu može stajati neka druga zastava osim bosanske?

I jedan i drugi povod sadrže dio gorke istine da i sami Bošnjaci Vareša ne pokazuju dovoljno interesa za svoju prošlost, baštinu i tradiciju. Nešto uzurpiranjem od drugih, nešto vlastitom nemarnošću mnogo toga je zauvijek u nepovrat nestalo i svakim danom je manje onog što ostaje. Želja mi je bila da ono što je nestalo barem zapišem i na taj način sačuvam, a ono što je ostalo da evidentiram i na to ukažem i time privučem pažnju i pozornost.

Sasvim je sigurno da ova knjiga ne sadrži sve, jer to nije ni moguće. Mada sam lično više od dvadeset godina skupljao neke podatke, amaterski, u toku prikupljanja samih materijala za knjigu bilo je dosta poteškoća, jer je literatura oskudna, ograničena, nedostupna, a često i kontradiktorna. Kako tema zadire u duboku prošlost, neke aspekte naveo sam okvirno i u približnim određenjima.  Veći dio knjige jesu i predanja koja sam lično bilježio i sakupljao od većinom starijih ljudi, od kojih su mnogi već pomrli; neka im je Allahov rahmet.

U principu sam izbjegavao izvlačenje vlastitih zaključaka oslanjajući se na dokaze i stavove drugih; ondje gdje sam to uradio, to sam i naveo.

Za pojedine teme dao sam kraći ili duži uopšteni uvod radi razumijevanja stanja Bošnjaka u tom dobu općenito.

Pokušaja da se istorija, baština, tradicija i kultura Bošnjaka-muslimana Vareša uokviri u jednu cjelinu, kako mi je poznato do sada nije bilo. Iako je i ova knjiga sadržajno jedna cjelina, ipak i ona je samo jedan fragment ili zbirka priloga za monografiju Vareša, ili monografiju Bošnjaka Vareša koju bi eventualno radila grupa stručnih ljudi od nauke.

Nadam se da će nakon objavljivanja ove knjige, za koju sam izabrao simboličan i poetičan naslov «Gdje je zrno klicu zametnulo», razmišljanje i svijest Bošnjaka-muslimana Vareša krenuti, ne u drugom, nego u ispravnom pravcu, a to je očuvanje identiteta i kontinuiteta bošnjačke nacije i vjere islama na ovim prostorima.

Zahvaljujem se svima od kojih sam u toku pripreme ove knjige dobio pomoć i podršku. Na prvom mjestu mojoj hanumi Maidi koja je sve tekstove pregledala i lektorisala, i mojim kćerkama Mubini i Sabiri, koje su imale razumijevanje zbog moje zauzetosti.

Zahvalnost dugujem i Jasmini Šijak, direktorici Opće biblioteke Vareš i Krešimiru Romiću, rukovodiocu Zavičajne zbirke Vareš.

Posebnu zahvalnost dugujem gospodinu Operta Ramizu bez čije pomoći ovaj projekat ne bi mogao biti realizovan.

Sejh Muftić hadžija Azmir

Izdavač: RIFAIJSKO-BEDEVISKA TEKIJA VAREŠ 

Za izdavača: VEHID MUFTIĆ 

Obrada teksta: MAIDA MUFTIĆ

 Ilustracije: MIRNES AJANOVIĆ 

Saradnici: DŽENANA BEŠIĆ,ERMIN MUSA,MEVLA ALIĆ 

Recenzenti: ZIJAD ESKIĆ, dipl. orjent.

ELVEDIN KLISURA, dipl. teolog

Sadržaj

          UVOD                                                                                               

          Život i običaji narodni                                                                         

I        BOBOVAC                                                                                 

          Naša domovina je Bosna                                                                 

          Mi smo Bošnjaci                                                                             

          Bosanski vladari                                                                               

          Bosanska prijestonica                                                                       

          Bosanska crkva                                                                               

          Vojvoda Radak                                                                                 

          Ishak beg i princeza Katarina                                                      

          Gradina u Dabravinama                                                                    

          Zvjezdangrad                                                                                  

          Bosanski stećci                                                                               

          Sasi                                                                                             

II       VAREŠ                                                                                       

          Bosanski pašalu                                                                              

          Bobovac 1463 - 1540                                                                         

          Vareš i Vareš Majdan, nastanak i razvoj                                       

          Vareš i Vareš Majdan, porijeklo imena                                              

          Jakub paša Bošnjak                                                                       

          Vareška džamija 1655 - 1965                                                        

          Mustafaga Bešlija                                                                          

          Muhamed ef. Hadžijamaković                                                           

          Hafiz Kuga                                                                                       

          Kameni most                                                                                     

          Stara crkva                                                                                  

          Hadži Semizaga                                                                          

          Mula Omer Čajić                                                                             

          Mula Mustafa                                                                                 

          Metalna industrija u tursko doba                                                     

          Vareški majdani                                                                             

          Vareš 1878 - 1918                                                                          

          Rudarstvo u Varešu                                                                      

          Hamdija Kreševljaković                                                                   

          Vareš 1918 - 1941                                                                            

          Vareški posjednici                                                                            

          Vareš 1941 - 1945                                                                            

          Rešad Saletović                                                                              

          Bošnjaci Vareša 1945 - 1990                                                             

          Zaboravljeni branioci                                                                          

          Pismenost i školstvo                                                                         

          Knjige i časopisi                                                                             

          Stanovništvo Vareša                                                                         

          Vareš danas                                                                                     

III     VJERA I TRADICIJA                                                                   71

          Dini - Islam                                                                                  

          Bosanski Islam                                                                                 

          Reisul-uleme u BiH                                                                            

          Sinkretizam                                                                                      

          Tarikat                                                                                             

          Bošnjačka okupljanja                                                                      

          Hatma dova na Karićima                                                                 

          Hajdar dedo Karić                                                                           

          Karićka džamija                                                                                

          Šejhova tekija                                                                                   

          Turbe Arapovac                                                                              

          Šejhova voda                                                                                  

          Šehitluci                                                                                         

          Velika Glava                                                                                    

          Studenac                                                                                       

IV      VAREŠKI DŽEMATI                                                                    91

          Džemat Vareš                                                                                   

          Muhamed ef. Hadžibaščaušević                                                    

          Irfan ef. Kulović                                                                              

          Džemat Daštansko                                                                       

          Džemat Mijakovići                                                                          

          Džemat Striježevo                                                                           

          Džemat Ravno                                                                               

          Džemat Kokoščići                                                                           

          Džemat Budoželje                                                                           

          Džemat Ligatići                                                                             

          Džemat Stupni Do                                                                           

          Džemat Dabravine                                                                          

          Gornja i Donja Hoćevija                                                               

          Gornja i Donja Borovica                                                               

          Gornja i Donja Vijaka                                                                       

          Džemat Blaža                                                                                  

          Vareški imami                                                                                

          Vareške mualime                                                                            

          Vareške hadžije                                                                               

V       AGRESIJA NA BiH 1992 - 1995                                                129

          Ratna dešavanja                                                                       

          Vareški šehidi                                                                                

          Zlatni ljiljani                                                                                   

          Genocid u Stupnom Dolu                                                                 

          Civilne žrtve rata                                                                            

          Literatura                                                                                      

          Izvori                                                                                              

            Sadržaj